सकाळचे ८ वाजले. माझा डबा तयार झाला. यजमानांच्या कपड्यांना इस्त्री केली.त्यांचीही तयारी झाली.ते ऑफिसला जाण्यास निघाले. जातां जातां मला म्हणाले
“आज तू ऑफिसला जाणार असलीस तर फार्म्स घेवून ये. IPO (INITIAL PUBLIC OFFER )येतो आहे”
आतां तुम्हाला सांगायचं तर IPO म्हणजे शेअरमार्केटमध्ये बागडण्यासाठी,खेळण्यासाठी नव्याने दाखल होणाऱ्या बाळाची लागलेली चाहूल! बाळाची चाहूल लागली की जसं वातावरण बदलतं, अनेक प्रकारच्या चर्चांना उधाण येतं, काय मग मुलगा की मुलगी? अशी चेष्टामस्करी सुरु होते त्याचप्रमाणे ब्रोकरच्या  ऑफिसमध्ये सुद्धा चर्चा चालू होते.
काही लोकांना याची माहिती आधीपासूनच असते. कोणत्या कंपनीने इशू आणण्यासाठी DRHP (DRAFT RED HERRING PROSPECTUS) दाखल केले आहे. ही कंपनी कोणत्या उद्योगांत आहे, इशू कधी येईल हे सगळं  माहित असतं. आता ज्या कंपनीचा इशू येणार आहे ती कंपनी ज्या उद्योगातील असेल त्या उद्योगातील शेअर्समधील खरेदी थोड्याफार प्रमाणांत वाढू लागते.या उद्योगातील शेअरला जास्तीतजास्त किती भाव मिळेल किंवा कमीतकमी भाव किती मिळेल याचा अंदाज येऊ शकतो.पण ज्या उद्योगातील शेअर्स मार्केटमध्ये लिस्टेड नाहीत तो शेअर किती रुपयाला लिस्ट होईल याचा अंदाज येऊ शकत नाही.कारण इतर शेअर्सच्या भावाशी या शेअरची तुलना करता येत नाही.उदा: स्टील उद्योगातील, हॉटेल उद्योगातील बऱ्याच कंपन्यांचे शेअर्स मार्केटमध्ये आहेत परंतु “JUST DIAL” किंवा ‘JUBILANT FOODS’ या सारख्या उद्योगातील कंपन्यांचे शेअर्स मार्केटमध्ये उपलब्ध नाहीत.त्यामुळे स्पर्धाही नाही आणि काय स्वस्त काय महाग हेही समजत नाही. कधी कधी अश्या उद्योगातल्या शेअर्सच्या बाबतीत लोकांना खूप उत्सुकता असते. आणि अशा कंपन्यांचे “BUSINESS MODEL’ काय आहे PROFIT MARGIN’ किती आहे, आणि त्यांचा ग्राहकवर्ग कोणता यानुसार त्या कंपनीला काय भाव मिळेल हे ठरवाव लागतं.
अश्या नवीन उद्योगांत कार्यरत असणार्या कंपन्याना “ NICHE ‘ कंपन्या असे म्हणतात किंवा हिंदीमध्ये “जरा हटके” प्रकारच्या कंपन्या म्हणतात. मार्केटमध्ये हा इशू कुठला, लिस्टिंगला काही फायदा होईल कां ? किती रुपयाला इशू फुटेल,शेअर्स मिळतील कां ? असे एक ना अनेक प्रश्न आणि प्रत्येक प्रश्नाभोवती रंगणाऱ्या चर्चा सुरु होतात. “ ग्रे मार्केट” मध्येसुद्धा वेगवेगळे अंदाज वर्तविले जातात. इशू प्राईसच्या वर किती रु. फायदा मिळेल याचा अंदाज व्यक्त होऊ लागतो. हे अंदाज खरे ठरतातच असे नाही या अंदाजांवर किती विश्वास ठेवायचा हे तुमच्यावर अवलंबून आहे.
SEBI (SECURITIES AND EXCHANGE BOARD OF INDIA) च्या नियमाप्रमाणे प्रत्येक कंपनीचा “SWOT’ ANALYSIS’ देणे जरुरीचे असते. (STRENGTH, WEAKNESS, OPPORTUNITIES,THREATS ANALYSIS ) याचाच अर्थ कंपनीचे गुण-दोष, कंपनीला उपलब्ध असणाऱ्या वर्तमान तसेच भविष्यातील संधी आणि त्याबरोबर येणारे धोके यांची चर्चा केलेली असते.खरे पाहतां शेअर्ससाठी अर्ज करताना अर्जदाराने हे सर्व वाचणे जरुरीचे आहे. म्हणजे मग शेअर स्वस्त मिळतो आहे की महाग मिळतो आहे हे समजते.
पूर्वी अशी समजूत होती की ‘IPO’ मध्ये शेअर्स स्वस्त मिळतात. परंतु हल्ली मात्र असं दिसतं नाही. शेअर्सची प्राईस ठरवणार्यांकडून गुंतवणूकदाराचा काही फायदा व्हावा असा विचार होत नाही असं दिसतंय
वर्तमानपत्रातून, दूरदर्शनवरील वाहिन्यांवरून ‘IPO’ कॉर्नर सारख्या कार्यक्रमातून चर्चा होत असतात. तुम्ही त्या चर्चा ऐकून योग्य तो निर्णय घेत चला. मार्केटमध्ये मात्र काहीही घडू शकतं. तुम्हाला या गोष्टींचा अनुभव पदोपदी येतो. एखादा मुलगा एकुलता एक, देखणा , चांगली नोकरी, चांगला पगार सुस्थितीत असला तरी लग्न ठरता ठरत नाही.ते कां  याला काही उत्तर नाही. त्याचप्रमाणे एखाद्या कंपनीचे शेअर्स सर्व बाजू चांगल्या असूनही चांगल्या भावाला ( गुंतवणूकदाराला पुरेसा फायदा होईल अशा भावाला ) लिस्ट होत नाहीत. एखाद्या इशुच्या बाबतीत अनेक धोके असतात तरीही तो इशू चांगल्या किमतीला लिस्ट होतो . काय करावे काही कळेना अशी अवस्था होते!पण अशा गोष्टी अपवाद म्हणून सोडून देत चला.
शेअर्स मिळेल किंवा न मिळेल याची अनिश्चितता आलीच. त्यातून शेअर्स कोणाला व किती द्यायचे हे संगणक ठरवतो.  मार्केट मधले लोग तसे वेडेच, ते फार्मवरील प्रिंटेड नम्बरातील आकड्यांची बेरीज, फॉर्म भरायचा दिवस व ब्रोकरच्या ऑफिसमध्ये द्यायची वेळ हे सगळ बघतात!! अगदी ज्योतिष्याचाही सल्ला घेतात. ऐकून काय सगळी मजा चालू असते.
मी ऑफिसमध्ये गेले तेव्हां फार्मचा गठ्ठा ठेवला होता.लोक फार्म घेवून जात होते. परंतु फार्म भरून देण्याची शेवटची तारीख ३ आठवडे दूर होती. विचार केला आत्तापासून फार्म घेवून काय करायचे आहे? मी फॉर्म घेत नाही असं बघून ऑफिसमधल्या गृहस्थांनी आठवण केली
“अहो MADAM ‘IPO’ चा फार्म घेवून ठेवा. भरा किंवा भरू नका .फार्मला काही पैसे पडत नाहीत. २-३ फार्म जास्तच घ्या खाडाखोड झाली तर उपयोग होतो. कधी ऐनवेळी फार्म मिळत नाहीत. कधी फार्मचा काळाबाजार  होतो .एक ना अनेक अनुभव गाठीशी आहेत हो ! नंतर उगीचच कुणाचे OBLIGATION  घेण्यापेक्षा फार्म्स घेवून ठेवा.तसाही तुम्हाला अभ्यास करायचा असतो माहिती मिळवायची असतेत्यासाठी लवकर फार्म घ्या.”
फार्म्सबरोबर ABRIDGED PROSPECTUS म्हणून काही पानांत सेबीच्या नियमानुसार माहिती दिलेली असते.ण ऑफिसमधल्या फार्मबरोबर माहितीची पानं नव्हतीच.
काका म्हणाले “अहो कुणाला माहिती वाचायची नसतेच. मी तुमच्यासाठी अख्खा फार्म देतो.तुम्ही वाचा आणि मलाही सांगा. काय?”
मी एक फार्म घेतला व वाचायला सुरुवात केली. शेअर्स किती किमतीला देऊ केले आहेत, किती रकमेची जुळवाजुळव करावी लागेल, काही खर्चांना काटछाट करावी लागेल कां ?कुठल्या मुदतठेवी सुटत असतील तर रिन्यू न करतां ती रकम इशूसाठी वापरावी की दादांकडून म्हणजेच माझ्या वडिलांकडून उसने पैसे घ्यावेत. की सगळ्या खात्यांवरचे पैसे काढून एका खात्याला जमा करावेत.एक ना अनेक विवंचना असतात.
काकांना विचारलं – “ एका बँकेत एवढी रक्कम येणार कुठून? चार चेक दिले तर चालतील कां?” तर काकांना हसूच आले.
ते म्हणाले – “ अहो सगळी रक्कम एका खात्यावर जमा करून घ्या नंतर त्या खात्याचा चेक द्या. नाहीतर मुदत ठेवींवर कर्ज घ्या, शेअरचे लिस्टिंग झाल्यावर लागल्यास शेअर्स विकून किंवा शेअर्स लागले नाहीत तर पैसे परत आल्यावर कर्ज फेडून टाका. १ ते २ महिन्याच्या व्याजांत भागेल.अजून ३ आठवडे आहेत. तुम्ही बँकेत जा कर्ज मिळायला किती वेळ लागतो त्याची चौकशी करा. कर्ज मंजूर करून ठेवा, म्हणजे लागल्यास वापरता येते. संधी गमावली जात नाही. मुदत ठेवीवर जेवढे व्याज मिळते त्यापेक्षा २%व्याज जास्त आकारतात. समजा तुमची मुदत ठेव ९% व्याजाने असेल तर कर्जावर ११% व्याज द्यावे लागते. म्हणजे तुम्हाला २% चा फटका बसतो. म्हणजे साधारण २%ने  १ महिन्याचे व्याज जाते. परंतु ‘RETAILER’ साठी जास्तीतजास्त जेवढा फार्म भरतां येतो तेव्हढा भरल्यास शेअर्स लागण्याची शक्यता वाढते इतकेच ! पण तेथेही शेअर्स लागतीलच अशी खात्री देता येत नाही.परंतु आपल्या हातांत जे असते ते करावे.”
पूर्वी माझे यजमान जेव्हा फार्म भरत असत तेव्हा हे सगळं काही काही कळत नव्हतं. तेव्हां मिनिमम शेअर्ससाठी फार्म भरत होतो आणि शेअर्स लागत नव्हते.त्याकाळी ट्रेडिंग अकौंटही नव्हता आणि DEMAT अकौंटही नव्हता. फार्म बरोबर भरला किंवा नाही हे कळायला मार्ग नव्हता. हल्ली तसं होत नाही. स्पर्धा वाढली आहे. त्यामुळे ब्रोकर फार्म तपासून घेतो. त्यामुळे फार्म भरायला चुकला या कारणासाठी फार्म रिजेक्ट होत नाही.
मी त्यादिवशी साडेतीनपर्यंत ऑफिसमध्ये बसले नाही. फार्म घेतले,पाहुणे येणार होते म्हणून लवकर घरी आले. रात्री यजमान आल्यावर त्यांना फार्म दिले. सर्व वृतांत घडाघडा कथन केला.
ते वैतागले , मला म्हणाले – “पुन्हा पुन्हा तेच तेच सांगू नकोस. तुला काय म्हणायचे ते मला समजले. पैशाची व्यवस्था कशी करायची ते पाहतो. गरज पडली तरच कर्जाच्या ‘OPTION’ चा विचार करू. ‘CALCULATED RISK’ घेण्यास काहीच हरकत नाही. पण आतां मिनिममसाठी फार्म भरायच्या ऐवजी ‘MAXIMUM’ साठी फार्म भरू या एवढे आश्वासन मी तुला देतो. झोप आतां उद्या बघू”
यजमान कंटाळले तसे तुम्ही पण कंटाळला असाल आता. थोडी विश्रांती घेवूया आणि पुढच्या भागात भेटूया..
भाग ४६ वाचायला इथे क्लिक करा